عرصه سوم: ویدیویی که ملاحظه می کنید شامل مجموعه تکنیکهایی است که می تواند مورد استفاده برخی از روزنامه نگاران و گزارشگران موارد نقض حقوق بشر در ایران قرار گیرد. گیسونیا مدیر اجرایی مرکز اسناد حقوق بشر ایران در توضیحاتی به دانسته ها و تجارب خویش را در زمینه جمع آوری اطلاعات از قربانیان نقض حقوق بشر ارائه کرده است. اینکه یک فعال حقوق بشر چگونه باید اطلاعات مربوط به یک قربانی یا قربانیان را جمع آوری، پردازش و ارزیابی و نهایتا گزارش کند. این ویدئو به تکنیکهایی اشاره می کند که در پیش، پس و در حین مصاحبه، مصاحبه کننده باید رعایت نماید. این ویدئو به زبان انگلیسی و با زیر نویس فارسی ارائه می شود. شما همچنین می توانید متن کامل زیر نویس را همین جا ملاحظه کنید.
جمع آوری مدارک حقوق بشر و گزارش کردن برای گزارشگران حقوق بشر و تحلیل گران جمع آوری درست مدارک،یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی هست که می توان یاد گرفت. این مدارک نه تنها برای آگاه سازی، بلکه می‌تواند برای پیگیری‌های احتمالی قضایی، پرونده‌های پناهنده‌ها و حتی در تحقیقات حقیقت یابی هم استفاده قرار گیرد.
من قصد دارم شما را با روشهای درست جمع آوری مدارک آشنا کنم. این روشها عبارت از آن است که چگونه یک مصاحبه با یک قربانی یا شاهد نقض حقوق بشر انجام دهیم. در جمع آوری مدارک برای دادگاه‌های بین المللی جزایی مقررات سفت و سختی هست که نحوه استفاده، مقبولیت و جمع آوری مدارک رو کنترل می‌کند.
در زمینه گزارشگری حقوق بشر، چارچوب قانونی و رسمی‌ای وجود ندارد که ما را مقید نماید گرچه مدنظر قرار دادن معیارها و شواهد واجد اهمیت است. اهمیت هر دو برای حصول اطمینان از اعتبار مدارک و همین‌طور برای تطبیق آن با بهترین استانداردها، از اون جایی که ممکن است این مدارک به تعقیب رسمی و قانونی منجر شوند.
جمع آوری مدارک و معیارها
مدارک به سه دسته عمده تبدیل می شود.
1. آثار جرم که می‌تونه مثلا یک لباس خونی باشه، یا چیزی که در صحنه جرم نقض حقوق بشر استفاده شده است
دومی مدرک مبنی بر اسناد هست. که شامل اسناد یا شواهد سوء استفاده از حقوق بشر و جرائم عامه نظیر نظرات دادگاه، شاید یک نامه از طرف یک شاکی به یک متهم می تواند باشد.
این مدارک می‌تواند همچنین شامل عکس و ویدئو نیز باشد. مثلا عکس فردی که در حال شکنجه دادن یک قربانی احتمالی است یا ویدئوی تیراندازی به یک تظاهرکننده.
سومین گونه از مدارک، شواهد هستند که یکی از مهم‌ترین انواع مدارک بشمار می روند. وقتی شما در مورد جرائم حقوق بشر در زمینه ایران تحقیق و گزارش جمع می‌کنید بیشتر مدارکی که در این زمینه جمع می‌کنید از شواهد دست اول به دست می آید. از افرادی که نقض حقوق بشر جدی رو یا تجربه کرده اند، و یا شاهدش بوده اند.
برای جمع آوری بهترین مدارک ممکن از این شهادت‌ها، باید بدانیم که چطور باید با یک شاهد مصاحبه کنیم. شرایط آسوده براشون فراهم کنید، دقیق ترین و صادق ترین شرح رو دریافت کنید و قادر باشید که بهشون بگویید که این مدارک بعدا به چه جایی ارسال خواهد شد.
من تمام این موارد را در این ویدئو توضیح می دهم. در زمینه گزارش حقوق بشر، قالب قانونی خاصی نداریم که مجموعه مدارک ما رو مقید کند و به ما معیارها و استانداردها رو نشان دهد.
مدارکی که در زمینه های مختلف جمع آوری می شوند، برای پشتیبانی ادعاهای حاکی از جرائم عامه، مثل آنهایی که در دادگاه جرائم بین المللی هستند، سازمان دهی بسیار محدودی وجود دارد که جمع آوری، استفاده و خاصیت اصلی این مدارک را محدود می کند.
البته هنوز انگیزه اش وجود دارد که معیارها پیگیری شوند، هر دو برای اطمینان از اعتبار و قابلیت اعتماد مدارک و همچنین برای تعیین یک موافقت مقدماتی برای آینده،
برای وقتی که احتمالا این مدارک نقض حقوق بشری که در حال جمع آوری هستیم، ادامه پیدا کنند و یک نوع روند قانونی رو در آینده به وجود آورند.
مصاحبه با شاهدین
اولین قدم مصاحبه این است که تکلیفتون را انجام دهید. یعنی باید آماده شوید. اگر اسم شاهدتون رو دارید، باید به بهترین نحوی که می‌توانید، یک جستجوی کلی انجام دهید.
که می تواند یک جستجوی گوگل ساده باشد. مثلا پیدا کنید که چه چیزی در مورد شاهدی که قراره با وی مصاحبه کنید گفته شده یا بهتره متوجه شوید که چه چیزی در مورد مقدار زمانی که تو زندان بودن، و این که چه زمانی دستگیر شدن یا این که چه نوع نقض حقوق بشری قرار است که موضوع مصاحبه باشد.
و به خصوص در این روزگار اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و رسانه های جدید شگفت زده خواهید شد وقتی بفهمید چه قدر اطلاعات می شود درباره یک شاهد پیدا کرد. پس حتما با دستی پر برای مصاحبه آماده باشید
دومین قدم برای آماده شدن برای مصاحبه تدارکات است. کجا قرار است مصاحبه انجام شود؟ مکان خیلی اهمیت دارد. خیلی مواقع مصاحبه می تواند در خانه شاهد انجام شود. البته این مزایا و مضراتی دارد. مزیتش این است که، مصاحبه شونده احساس راحتی و آرامش خیلی بیشتری در محل می‌کند و بخش منفی آن می تواند این باشد که ممکن است زیادی احساس راحتی کند و شاید حواسشون از مصاحبه رو در رویی که دارید پرت شود.
یک موضوع دیگر مرتبط با تدارکات این است که آیا می‌خواهید یک مصاحبه شونده دوم هم وارد گفتگو بکنید یا نه . من توصیه می‌کنم که این کار رو بکنید، چون در اون صورت می توانند صحبت همدیگر رو تکمیل کنند.
موقع مصاحبه های طولانی در ارتباط با نقض حقوق بشر،که ممکنه از یک ساعت تا پنج ساعت طول بکشد.یا حتی 16 ساعت در یک بازه زمانی دو روزه و طبیعتا یک مصاحبه شونده ممکن است خسته شود و چیزی رو فراموش کند.
پس داشتن بک مصاحبه شونده دوم در کنار شما که توجه داشته باشه و موارد فراموش شده را یادآوری کند، یا این که ارتباط میان مسائل را اشاره کند خوب است.
سومین قدم،چه کار می کنید وقتی در حال انجام دادن مصاحبه هستید؟ اولین کاری که با شاهد باید کرد این است که باید مراحل مصاحبه رو بهشون توضیح داد. باید بفهمند که هدف شما چیست؟ ماموریتتون چیست؟ چرا باهاشون حرف می‌زنید؟ و وقتی که مصاحبه تمام شد، شما با اطلاعات چه کاری انجام خواهید داد.
این زمان مناسبی است که شما با آنان به صورت مکتوب تفاهم کنید و به آنان آگاهی دهید که شما چه انتظاری از آنها دارید و از این مصاحبه چه نتیجه ای حاصل خواهد شد.
این نقطه ای است که اسم مستعار یا ملاحظات امنیتی باید مورد بحث قرار بگیرد.شاید خطری امنیتی شاهد رو تهدید کند. باید باهاشون توافق کنید که آیا تمایل دارند کاملا آزادانه ظاهر شوند، یا ترجیح می دهند تا حدی گمنام باشند.
شروع مصاحبه
اکنون می خواهید مصاحبه رو شروع کنید. این مرحله چهارم است. معمولا مصاحبه با یک سوال کلی شروع می شود.
یک شرایط آسوده و راحت برای مصاحبه شونده بوجود بیارید.وقتی یک سوال کلی می پرسید، به شاهد اجازه می ده که سفره دلشون رو باز کنند و احساساتشون رو بروز دهند.
مخصوصا آنهایی که تا به حال با کسی درباره این تجارب بسیار شخصی و احتمالا درد آور حرف نزدند.
این مرحله ممکن است از 5 دقیقه تا در بعضی موارد حتی 40 دقیقه طول بکشد.
اما خیلی مهم است که بهشون زمانی که لازم دارند رو برای جمع و جور کردن افکارشون بدهید.
که احساساتشون رو بروز دهند، تا بتوانند به شما یک توضیح کوتاه دهند از خلاصه حوادثی که براشون اتفاق افتاده است.
بعد از این که سوال کلی رو جواب دادند، می توانید به سمت سوال های دقیق تر بروید. فکر می کنم یک راه مناسب برای شروع این است که بهشون بگویید، برام توضیح بده. بهم بگو
در کل بهتره ازشون سوال های جهت دار نپرسید. سوال هایی که جواب رو به شاهد دیکته می کنه
مثل این: تو در زمان وقوع اتفاق یک میز قرمز تو خونه ات داشتی. درسته؟
این سوالیه که نباید پرسید. بهتره که بذارید اونا تجاربشون رو توضیح بدن، شرحشون رو خودشون بدن
قرار نیست شما به جاشون شهادت بدید
شاهد ها انواع مختلف دارن و یک نوعش نوعیه که براشون راحته که داستانشون رو بگن
و شاید براشون راحت باشه که جزئیات زیادی بهتون بدن و آزادانه برخورد کنن
بدون این که نیازی باشه که شما مجبور به کنکاش زیادی بشید
شاهدهای دیگری هم هستن که بیشتر درون گرا هستن و بهتون به سختی کاملا توضیح بدن که چه بر سرشون گذشته
و ممکنه لازم بشه کمی زمان صرف کنید و به طرز نجیب و آرامی ازشون سوال بپرسید
و تشویقشون کنید که حرف بزنن
البته اگر به طور فزاینده ای مشکل بشه که ازشون بخواید که سوال های بی انتها (ته باز) رو پاسخ بدن،
ممکنه مجبور بشید سوال های آره و نه ازشون بپرسید که فقط وجوه مختلف داستان رو تائید و تکذیب بکنن
سوال‌های مصاحبه
به طور کلی وقتی به علاوه سوال‌های بی انتها سوال های دیگه هم می‌پرسید،
مطمئن بشید که به “چه کسی، برای چی، چرا، کجا، چه زمانی”
و مهم تر از همه “چطور می دونی” اهمیت بدین. پایه اطلاعات
خیلی از اوقات ممکنه با شاهدی مصاحبه کنید که بهتون شرح چیزی رو می دن،
ولی شما نمی دونید این اطلاعات از کجا آمده
جوری که دارن ارائه اش می کنن به نظر میاد که تجربه دست اولشون باشه
اما ممکنه چیزی باشه که از برادرشون شنیدن، یا از فامیلشون، دوستشون
ممکنه تو کتاب خونده باشنش، ممکنه تو اینترنت دیده باشنش
پس خیلی مهمه که مطمئن بشید که منبع اطلاعاتشون از خودشونه
چون در غیر این صورت از ارزش گواهی خیلی کمی در کار ما برخورداره
برای سوال های چه کسی، کجا و چه جایی و چرا
سوالی مثل: افرادی که برای دستگیری تو آمده بودن چه لباسی به تن داشتن؟
چه ماشینی سوار بودن؟
کجا بردنت؟
چه کسی؟
خیلی وقتا شاهدین می گن: “اونا”آمدن تا ما رو دستگیر کنن. یا “اونا” ما رو به زندان انداختن
باید شفاف بکنید که “اونا” چه افرادی هستن
باید دقیق باشید که حمله کننده ها چه کسانی هستن، همین طور مسئولیت و سلسله‌های دستورات
و هر چه جزئیات بیشتر در مصاحبه جمع کنید، برای اهدافی که در جمع آوری این جور مدارک مورد نظره بهتره
روش مصاحبه
به طور کلی وقتی از شاهد سوال می‌کنید، خوبه که یک رفتار یکنواخت رو هنگام صحبت کردن پیش بگیرید
بهتره زیاد از حد سر زنده نباشید، خوبه که همواره با دقت گوش بدین
سعی کنید با حرکت صورتتون اشاره خاصی نکنید
که به شاهد این برداشت رو بده که شما با حرفی که می‌زنه موافق و یا مخالفید
شما که نمی‌خواید شهادتشون ناخواسته باشه
و تحت تائیر حالات صورت شما یا حالت صورتتون باشه. پس این رو همیشه یادتون باشه
رسیدگی به موارد اختلاف
حالا زمان پر چالش مصاحبه فرا رسیده
در اکثر مصاحبه‌ها نا گزیر ممکنه موارد اختلافی یا در شرح شاهد و یا در چیزی که شاهد درباره اتفاق خاصی، یا خشونتی که تجربه کرده
با شرح شاهد قبلی و یا چیزی که در اینترنت یا در روزنامه خونده اید وجود داشته باشه
بهتره کاری نکنید که شاهد حالت دفاعی به خودش بگیره یا فکر کنه که شما دارید به دروغ‌گویی متهمش می‌کنید
اما باید تطبیقی بین تضادها و اختلافات در میان شهادتشون
و یا بین شهادتشون و مدارک خارج از شهادت اونها و یا شهادت دیگران قائل بشید
بنابراین پیشنهاد من اینه که بعد از این که شرح داستان رو بر اساس زمان مرور کردید،
سوالات “کی، چه زمانی، کجا، چرا و چطور می‌دونی” رو بپرسید
و مدارکی که احتمالا دارید رو به شاهد ارائه می‌کنید که تضاد حرف‌های اونها رو نشون می‌ده
و تنها ازشون بخواید که مدارک رو بخونن
و براشون توضیح بدید و شفاف کنید که چرا بین شهادت اونها و چیزی که در مدارک هست گسست وجود داره
اتمام مصاحبه
خب، مصاحبه رو چطور تمام می‌کنن؟ این در واقع یکی از مهم‌ترین سوالات هست
مهم‌ترین چیزی که در این مورد باید به یاد داشت اینه که به شاهد باید احترام گذاشت
چون خیلی از افرادی که باهاشون مصاحبه می‌کنید، تجارب مخوف نقض حقوق بشر رو تجربه کردن
و این ممکنه اولین باری باشه که برای شخصی خارج از خانواده
و یا حلقه نزدیک دوستانشون از چیزی که تجربه کردن حرف می‌زنن
پس بهشون زمان کافی رو بدید که داستانشون رو با سرعتی که خودشون ترجیح می‌دن و جوری که دوست دارن شرح بدن
البته وقتی که تمام اطلاعاتی که می‌خواستید رو به دست آوردید،
و وقتی حس کردید که شاهد با پایان دادن به مصاحبه مشکلی نداره
زمان مناسبی برای پایان دادنه
وقتی تمومش کردید، مطمئن بشید که مصاحبه شونده متوجه شده که قدم بعدی چیه
اگر کسی رو که در حال پیگیری قانونی- اداری مسئله ای است را مصاحبه می‌کنید،
لازمه بهشون بگید که باید منتظر باشن که کی به دادگاه فراخوانده می‌شن،
چه جوری غرامتی برای مقدمات سفرشون دریافت می‌کنن اگر لازمه برای رسیدن به محکمه مسافرت کنن
البته در زمینه گزارشگری حقوق بشر کمی متفاوته چون هنوز پیگیری قانونی‌ای صورت نگرفته
به جاش می‌تونید بهشون بگید که آیا مصاحبه رو پخش خواهید کرد،
یا این که آیا می‌خواید یک بیانیه از مصاحبه ای که باهاشون کردید تهیه کنید و پخشش کنید
و این‌ها تمامی باید مورد توافق قرار بگیره
از تبادل اطلاعات تماس هم اطمینان حاصل کنید،
ممکنه به نظر خیلی ساده بیاد،
اما اگر در حال انجام ماموریت در کشور دیگری هستید و مطمئن نیستید که اون شاهد رو دوباره ببینید،
حتما لازمه که بتونن باهاتون تماس بگیرن، این برای مراحل تکمیلی آینده خیلی مهمه
ممکنه پیش بیاد که مصاحبه‌های بعدی‌ای که انجام بدید،
نقاط تضاد یا زوایای جدیدی از مصاحبه قبلی‌ای انجام دادید رو برملا بکنه
و اون موقعه که باید بتونید باهاشون ادامه بدید
هم برای این که بتونن بیاناتشون رو بازبینی کنن و تائیدش کنن،
و همچنین برای این که بتونید هر وجه رها شده‌ای رو که در زمان مصاحبه اول محکم نبودن، شفاف سازی کنید
ارزیابی مصاحبه‌ها
بعد از این که مصاحبه رو تمام کردین،
لازمه ارزیابی کنید که این مصاحبه به طور کلی چه چیزی به تحقیقات شما اضافه کرده
ممکنه به نظر قدم پیش پا افتاده‌ای بیاد، اما باور کنید وقتی چندین مصاحبه در روز انجام بدین،
ممکنه به این فکر نکنید که این مصاحبه به چه شکلی در قالب کلی قرار می‌گیره
و یا ممکنه به روز دیگه‌ای موکولش کنید
بهترین کار اینه که همون شبی این کار رو انجام بدید که مصاحبه رو انجام دادید، تا هنوز در ذهنتون تازه است
به این فکر کنید که مصاحبه‌تون چطور در یک طرح بزرگ‌تر جای می‌گیره
به این فکر کنید که آیا این مصاحبه با مصاحبه‌های قبلی‌تون و یا مدارک دیگری که جمع کردید منافات داره یا پشتیبانی‌شون می‌کنه
و بعد ببینید چطور می‌تونید تطبیقش بدید. یا با پیگیری از شاهدین دیگه و یا از طریق جستجوی بیشتر
اعتبار سنجی
چند تا نکته کوچک درباره ارزیابی معتبر بودن شواهد و همین‌طور ملاحظات فرهنگی بگم
وقتی با شاهدینی که از فرهنگ دیگری هستند مصاحبه می‌کنید،
یا با اونایی که ممکنه کمی از مفاهیم رایج کم اطلاع باشن،
برای اعتبار سنجی…
اگر با کسی مصاحبه می‌کنید و شرحشون تقریبا زیادی دقیقه
تاریخ‌ها رو می‌دونن و میزان زیادی از دقت، تقریبا ساعت به ساعت شرح می‌دن
و کمی زیادی نقطه به نقطه‌است، ممکنه قابل توجه باشه
ممکنه معنی اش این باشه که تجاربشون رو جلوتر مستند کرده باشن
ممکنه دفتر یادداشتی داشته باشن که بلافاصله بعد از واقعه تجاربشون رو توش نوشته باشن
باید این سوالات رو بپرسید و بفهمید راهی برای یادآوری خاطراتشون وجود داره یا نه
یا شاید هم قبل از آمدن به مصاحبه خونده باشنش
اعتبارستجی برای شاهدین گروهی
برای ملاحظه اعتبار ممکنه همچنین مسائلی مطرح بشه
اگر با گروهی از شاهدین که اظهاراتی در مورد یک واقعه یا خشونتی که تجربه کردن مصاحبه می‌کنید
و تمام شواهد شبیه هستن
شاید همه‌شون خصوصیات حرکتی جنایت‌کار رو با تسلسل مشترک و به نحو مشترک برشمردن
و به نحوی یک روایت بازگو کردند که به نظر شبیه میاد
اگر این اتفاق افتاد، ممکنه چیزی باشه که ما بهش می‌گیم “آلودگی”
که معنی اش اینه که این شاهدین با هم راجع به چیزی که تجربه کردن حرف زدن
و در مورد یک روایت واحد توافق کردن، قبل از این که برای حرف زدن با شما آماده بشن
که لزوما تبانی و از عمد نیست،
دلیلش فقط اینه که وقتی مردم موارد جدی نقض حقوق بشر رو تجربه می‌کنن
البته که علاقه پیدا می‌کنن که با هم‌دیگه راجع بهش حرف بزنن
اما باید مطمئن بشید که با چه کسانی راجع به تجربه‌شون صحبت کردن
تا بتونید از اون عامل آگاهی داشته باشید و بتونید در ارزیابی اعتبار شهادت مورد ملاحظه قرارش بدید
ملاحظات فرهنگی
در مورد ملاحظات فرهنگی،
خیلی از شما که ایرانی هستید و در زمینه حقوق بشر برای ایرانیان کار می‌کنید
ممکنه فرض کنید که با مشکل زیادی با درک فرهنگی مصاحبه شونده‌تون روبرو نخواهید شد
اما داشتن فرهنگ مشترک با زمینه مشترک می‌تونه هم مثبت باشه و هم منفی
قسمت مثبتش اینه که در جایگاه مفیدی برای ارزیابی اعتبار قرار دارید
می‌تونید تصدیقش کنید، چون با محل و شرایط واقعی‌ای که شاهد براتون ارائه می‌کنه آشنایی دارید
جنبه منفش اینه که ممکنه در مورد شهادتی، فرضی بکنید و هر خلائی که در شهادت شاهد باقی بمونه رو، ممکنه با دانسته‌های خودتون پرش بکنید.
باید از این لحاظ آگاهی داشته باشید و محتاط باشید که فرضی در مورد شهادت شاهد نداشته باشید
و تا جایی که می‌تونید با ذهنی خالی با او روبرو بشید
چند مثال سریع برای بیان این که چطور ممکنه سوء تفاهمات فرهنگی‌ای پیش بیاد که ناشی بشه …
چون در عین حال فرقی بین شهری‌ها و روستایی‌ها هست مثلا
اگر شما یک آدم شهری هستید و دارید با کسی مصاحبه می‌کنید که مزرعه داره و از یک محله روستایی آمده
و ازش بپرسید که مثلا چند نفر در صحنه حضور داشتن، و بگن خیلی
حتما سعی کنید عددی رو مشخص کنید، چون برای اونا هفت نفر ممکنه خیلی زیاد باشه
چون در مزرعه کار می‌کنن و همسایه‌های کمی دارن
اما برای شما طبیعتا به عنوان یک آدم شهری، این رقم بالایی نیست
پس سعی کنید حین مصاحبه ملاحظات ارتباطات فرهنگی رو در نظر داشته باشید
حرف آخر
و در پایان، یادتون باشه که یک مصاحبه‌کننده تاثیرگذار کسی که بیشتر از این که حرف بزنه، گوش بده
بهتره دائم با شاهدتون همراه باشید و به چیزی که می‌گن گوش بدید
پیش فرضی درباره شهادتشون نداشته باشید
یا با نظراتتون در مورد این که تجربیاتشون چی بوده قضاوتی نکنید.