مدرسه فمینیستی: گروه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی ایران در ششم دي ماه ميز گردي با حضور دکتر شهلا اعزازی، دکتر محبوبه پاک نیا، فریده ماشینی، دکتر افسانه وارسته فر و شرکت افراد صاحب نظر حوزه زنان همچون دکتر شیرین احمدي نيا، دکتر افسانه نجم آبادي، فخرالسادات محتشمي پور، دکتر ناهید توسلی، منیژه نجم عراقی و… برگزار كرد.
مرکز امور زنان و خانواده دعوت را نپذیرفت: دیکر کار پژوهشی انجام نمی دهیم…
اين ميز گرد با هدف بررسي دستاورد های پژوهشی این مراکز و تاثیر ان در بهبود وضعیت زنان در ایران و با حضور جمع متنوعي از صاحبنظران، اساتيد، مترجمان و فعالين مراكز غير دولتي(NGO) در دانشكده ي علوم اجتماعي دانشگاه تهران برگزار شد. طبق گفته برگزارکنندگان این میزگرد، از مركز امور زنان و خانواده نیز براي شركت در این ميزگرد دعوت به عمل آمده بود كه متاسفانه معاونت پژوهشي اين نهاد اعلام كرده بودند كه “ديگر كار پژوهشي انجام نمي دهند و به كار فرهنگي مي پردازند” و بدین ترتیب دعوت را نپذيرفته بودند.
چهار سخنران با حضور تعدادی از صاحب نظران حوزه زنان
چهار سخنران اصلي ميزگرد، دكتر شهلا اعزازي (مدیر گروه مطالعات زنان)، دكتر محبوبه پاك نيا (دانش آموخته ي علوم سياسي از فرانسه و عضو پژوهشكده ي زنان دانشگاه الزهرا )، مهندس فریده ماشيني (كارشناس ارشد مطالعات زنان و عضو گروه زنان پژوهشكده ي تعليم و تربيت) و دكتر افسانه وارسته فر (دكتراي جامعه شناسي از فرانسه و مدرس دانشگاهي مطالعات زنان) بودند كه البته جلسه پس از اتمام سخنرانی ها در ادامه به شكل جمعي و با اظهار نظرات صاحب نظران شركت كننده اداره شد.
شهلا اعزازی: اين مجموعه ای كه در حوزه زنان به پژوهش پرداخته اند تا به امروز چه کارنامه ای داشته اند؟
در ابتداي جلسه دكتر شهلا اعزازي با تسليت درگذشت دكتر محمد عبدالهي جامعه شناس و رئيس هيئت مديره ي انجمن جامعه شناسي در دو دوره كه از بانيان ساختار فعلي و گروه هاي متعدد انجمن جامعه شناسي بودند، ياد ايشان را گرامي داشت. اعزازي سپس در ادامه سخنان اش از حضور گسترده صاحبنظران حوزه زنان در میزگرد تشکر کرد و هدف ميزگرد را بررسي كارنامه پژوهشي مطالعات زنان اعلام كرد. وي همچنين اضافه كرد: مسئله زنان در ايران مساله جديدي نيست بلكه سابقه یکصد ساله دارد و فعالیت زنان را می توان از دوران مشروطه ردیابی کرد. اين فعاليت ها خارج از فضاي دانشگاهي و به شكل فعاليت هاي غير دولتي از طرف فعالان حوزي زنان و بدون پژوهش هاي علمي انجام گرفته است كه با دست آوردهاي مهمي نظير حق تحصيل دختران اساسا راه را براي زنان امروز و مشخصا همه ي ما كه در اين جلسه شركت كرده ايم باز كرده است. انجمن ها و سازمان های غیردولتی همواره در رابطه پر تنشي با دولت قرار داشته اند؛ زماني به شكل رسمي و گاه با حمايت دولت و زماني نيز با محدوديت ها و مشكلاتي كه دولت برايشان به وجود می آورد به فعاليت خود ادامه می دادند و در اين وضعيت بود كه اين فعاليت ها ( غالبا غير دولتي) دستاوردهايي نظير بالا بردن سن ازدواج دختران و اجازه خروج از كشور دختران مجرد را به همراه داشته اند.
شهلا اعزازی: اين مجموعه ای كه در حوزه زنان به پژوهش پرداخته، توانسته چيزي به بدنه مطالعات زنان بيافزايند؟ شهلا اعزازی در جای دیگری از سخنان خود تاکید کرد: «حدود ده سال از كنفرانس پكن می گذشت كه رشته ي دانشگاهي “مطالعات زنان” تاسيس شد و دغدغه هاي زنان به محيط آكادميك و پژوهشي راه پيدا كرد. بدون شک اين خواست فعالان زن كه بتوانند از جهت نظري نيز تقويت شوند، به كرسي نشانده شد. اگرچه امروز همين رشته دانشگاهي”مطالعات زنان” نيز بسيار دستخوش مشكلات عديده اي نظير دستور العمل ها و كاركردهايي كه به آن ديكته مي شود و نپذيرفتن دانشجو در سالهاي اخير شده است.
اعزازی در ادامه افزود: «به موازات راه اندازی رشته مطالعات زنان در سال 1995، دفاتر امور زنان در اكثر وزارتخانه ها به راه افتادند كه از دفاتر فعال مي توان به دفتر امور زنان وزارت كشور، آموزش و پرورش و بهداشت اشاره كرد و به اين ترتيب بود كه ما با مجموعه اي از دانشگاه ها، پژوهشكده ها و دفاتري مواجه شدیم كه به مسائل زنان مي پرداختند. حال پرسش اصلی ما در این میزگرد این است كه اين مجموعه ای كه در حوزه زنان به پژوهش پرداخته اند تا به امروز چه کارنامه ای داشته اند؟ آيا توانسته اند چيزي به بدنه ي مطالعات زنان بيافزايند؟ آيا اساسا مسائل واقعي زنان را پيگيري كرده اند يا پژوهش هايي با نتيجه هاي بديهي انجام داده اند؟ آيا اصلا مي توانستند به مسائل واقعي زنان بپردازند؟»
محبوبه پاک نیا: برای ترسیم چهره ای واقعی از زنان، ادبیات و نگارش زنانه کاراتر از پرسش نامه هاست
سخنران دوم اين ميزگرد دكتر محوبه پاك نيا، نويسنده كتاب “رودابه و سودابه”، بود كه به واسطه ي عضويت در پژوهشكده ي زنان دانشگاه الزهرا و همچنين پژوهش هاي ايشان در مورد “نوشتار زنانه”، در رابطه با پرسش اصلی میزگرد، به سخنرانی پرداخت. پاک نیا، بحث خود را با بين رشته اي دانستن رشته ي مطالعات زنان و ارتباط تنگاتنگ آن با ادبيات، جامعه شناسي و علوم سياسي آغاز كرد. وي انگيزه هاي ابتدايي خود را براي ورود به رشته ي مطالعات زنان و همينطور ادبيات، برخورد با یکی از اشعار فردوسي دانست، همان بیت فردوسی که می گوید:”زن و اژدها هر دو در خاک به / جهان پاک از این هر دو ناپاک به “. وي گفت: پس از اولين برخوردم با اين شعر به مطالعه ادبيات كلاسيك ايران و شاعراني همچون فردوسي و نظامي پرداختم و اينجا بود كه متوجه شدم كه شاعران گرانقدر و بزرگ ما سخنگوي چه ديدگاه هايي در مورد زنان بوده اند و از همین رو اشعار آنان نياز به خوانش دوباره دارد، اگرچه واضح است كه اين بزرگان اساسا قرار نيست دغدغه مسائل زنان داشته باشند.
محبوبه پاک نیا در ادامه سخنان خود یادآور شد: به نظر مي آيد كه براي بهتر فهميدن وضعيت زنان، بايد به لايه هاي عميقتر و زير ساخت ها توجه كرد و مي توان از سه ديدگاه فلسفي، اجتماعي و فرهنگي به مسئله ي زنان پرداخت. در حوزه ي فرهنگي، شاخص فرهنگ را مي توان ادبيات (كه پتانسيل كليشه سازي دارد) دانست كه این بيان ادبي (یعنی شعر و داستان) به گونه اي است كه مورد سوال قرار نمي گيرد، چرا که شايد بتوان گفت كه خواننده در حقيقت شعر يا رمان را مي بلعد و آن را مورد نقادي يا پرسش قرار نمي دهد. امروز رمان و كتاب هاي شعر، تا حدود زيادي با توجه به نياز بازار نوشته شده اند و مشغول به ساختن كليشه هاي جديد از زن امروز هستند. اين درحاليست كه كليشه هاي جديد اساسا در كار ساخت موجودي غير واقعي (دوگانه ي “زن ستمديده/ ابر زن” ) است و نتيجه ي آن تنها سردرگمي بيشتر زن امروزي در محيط كار، در رابطه با همسر و در محيط خانه است. شايد چهره ي واقعي زن را بتوان تنها در نگارش هايي يافت كه در آنها زنان دست از خود سانسوري برمی دارند. از همین روست که شاید بتوان ادعا كرد كه ادبيات و نگارش زنانه بسيار كاراتر از پرسش نامه هاي پر شده توسط زنان در ترسيم چهره اي واقعي از زنان، به پژوهش در این حوزه كمك خواهد كرد.
فریده ماشینی: مدیران از گروه مطالعات زنان آموزش و پرورش و پژوهش های ما انتظار نتيجه هاي دلخواه خود را دارند
سخنران بعدي ميزگرد مهندس فریده ماشيني بود که بحث خود را با تشكر از حضور پر شمار علاقه مندان به ميز گرد آغاز کرد. فریده ماشینی این آغازیه را درحالی بیان کرد که بسياري از حضار ايستاده بحث را دنبال مي كردند و همچنان بر تعداد افراد در سالن هر لحظه اضافه مي شد.
فریده ماشینی در ادامه سخنرانی خود بحث اش را چنین ادامه می دهد: پس از سال 1376 دفاتر و پژوهشكده هايي با محوريت مسئله زنان آغاز به كار كردند و ميزان بازده اين مراكز با توانايي و تجربه ي فعالاني كه در اين مراكز فعاليت داشتند نسبت مستقيم داشت. يكي از اين مراكز، دفتر امور زنان آموزش و پرورش است كه همانند بدنه ي جامعه ي فعالان زن در سالهاي 76 تا 78 دوره ي بسيار پرباري را سپري كرد و البته بعد از سال 78 نياز زيادي به دانش تئوريك در اين دفتر و بين فعالان آن (ناشي از خلا پژوهشي) احساس شد. تا پيش از راه اندازی این دفتر، پژوهش ها در وزارت آموزش و پرورش بسيار سطحي (و شايد كورجنسي) انجام مي شد و هيچ گاه به مسائلي نظير جنسيت به عنوان فاكتوري اساسي و همچنين موقعيت واقعي زنان پرداخته نمي شد. اما با ایجاد این دفتر امور زنان آموزش و پرورش در آن سالها اما ما شاهد شكوفايي پژوهش در مقوله هايي نظير پرداختن به جنسيت در آموزش و پرورش بوديم. در آن دوره در این دفتر قرار بر اين شد كه پژوهش ها در سه محور دختران دانش آموز، زنان فرهنگي و موضوع جنسيت در آموزش و پرورش انجام شود. در ابتدا نگاهي به اندوخته ي اطلاعاتي كه از گذشته موجود بود داشتيم و با گردآوري اطلاعات موجود كتابچه اي را منتشر كرديم. همچنين طرح پژوهشي عظيم و كشوري را با همكاري نهاد زنان وزارت كشور وقت در مورد مقايسه ي دختران دانش آموز با پسران دانش آموز (بررسي ويژگي هاي تحصيلي و روان شناختي) انجام داديم و اين پژوهش تا حدود زيادي موفق به ترسيم تصويري واقعي از دختران شد.
فریده ماشینی در ادامه افزود: «البته به دلیل کمبود وقت در اين جلسه، نمی توانم تمامي دستاورد هاي اين پژوهش را در دفتر امور زنان آموزش و پرورش بررسی کنم و فقط اشاره ي كوتاهي به يكي از اين نتايج مي كنم.» ماشینی این نتیجه را چنین بیان کرد: «دختران در سراسر كشور از نظر نرخ قبولي و راندمان تحصيلي در وضعيت بهتري نسبت به پسران قرار داشتند در حاليكه در مورد “هوش هيجاني”،”رضايت از جنس خود” و “خودكارآمدگي” در وضعيت پايينتري نسبت به پسران قرار داشتند و اين گواه نكته ظريفي است و آن این که در حاليكه دختران از نظر تحصيلي در موقعيت بهتر قرار دارند (در حاليكه كه از امكانات كمتري بهرمندند) اما همچنان اين امتياز باعث نشده است كه از جنسيت خود راضي باشند. از نتايج ديگر اين پژوهش يك مورد ديگر را می خواهم ذکر کنم و آن اين مسئله است كه دختران نسبت به پسران از كليشه هاي جنسيتي كمتري برخوردار هستند.
فریده ماشینی سپس گفت: «همچنين گروه مطالعات زنان آموزش و پرورش در سالهاي 82 و 83 كه بحث سهميه بندي جنسيتي آزمون ورودي دانشگاه ها مطرح شده بود، دست به انجام پژوهش بسيار ارزشمندي زد كه از نتايج آن اين بود كه اساسا پيش فرض قانون گذار در تصويب اين قانون اشتباه بوده است و پسران هم به اندازه دختران به دانشگاه وارد مي شوند اما نه از طريق كنكور سراسري بلكه از طريق آموزش هاي مهارتي.
فریده ماشین همچنین به مشکلات کنونی پژوهش پرداخت و از آفات كنوني پژوهش ، به رويكرد پژوهش تنها به منظور خودِ پژوهش و نه به منظور كشف نتايج و آمار جديد و حل مشكل اشاره كرد و اظهار تاسف كرد كه امروز پژوهش ها بدون نيازسنجي انجام مي گيرند و در نتيجه در گنجه ها خاك مي خورند. وي همچنين گفت: از ديگر مشكلات گروه زنان آموزش و پرورش، تلاش مديران براي ادغام گروه زنان در گروه خانواده و يا اساسا كمرنگ جلوه دادن ضرورت وجود گروه زنان در آموزش و پرورش است. گذشته از اين شايد بزرگترين چالش و مشكلي كه فعالان زن با آن روربرو هستند اين است كه مسئله ي زنان به شكل يك مخاطره ديده مي شود، يعني از دید مدیران کنونی، مسئله ي دختران ما، به آسيبي كه حضور اجتماعي دختران براي جامعه به همراه دارد، تبدیل شده است و به طبع اين نوع نگاه، آنان فکر می کنند وظيفه گروه مطالعات زنان آموزش و پرورش، كنترل آسيب اجتماعي دختران است.
فریده ماشینی همچنین به مشکل دیگر پژوهش اشاره کرد و گفت: از ديگر آفاتي كه من به صورت گذرا به آن اشاره مي كنم تلاش بسيار زيادي ست كه براي متفاوت نشان دادن افراطي دختران و پسران انجام مي شود و پس از تزريق اين بينش، راه كارهايي نظير تاليف كتاب هاي درسي متفاوت براي دختران و پسران و تفاوت مدت آموزشي آنها ارائه مي دهند. در واقع به رغم تلاش گروه مطالعات زنان آموزش و پرورش براي بي طرفي در نتايج پژوهش هاي انجام گرفته، انتظار نتيجه هاي دلخواه خود را از ما و پژوهش هاي ما دارند.
افسانه وارسته فر: نبود خلاقیت در روش تحقیق و تکراری بودن موضوعات پژوهش در حوزه زنان ضعفی بزرگ در رشته مطالعات زنان است
سخنران آخر دكتر افسانه وارسته فر بود كه بحث خود را به پژوهش هاي انجام گرفته توسط دانشجويان در رشته ي مطالعات زنان اختصاص داد. ايشان گفت: از موضوعاتي كه دانشجويان براي پايان نامه ي خود انتخاب مي كنند مي توان به ادبيات، آموزش و پرورش و اشتغال زنان اشاره كرد كه مخصوصا در مورد اشتغال پژوهش هاي بسياري انجام شده و هم چنين نشست هاي دانشگاهي بسیاری نيز با همين محوريت برگزار شده است. از نقاط ضعف اين پژوهش ها مي توان به همه گير شدن يك موضوع خاص در مقطع زماني كه توسط تعداد زيادي از دانشجوها به عنوان موضوع پژوهش/پايان نامه انتخاب مي شود، اشاره كرد. همچنين متاسفانه اساسا به موضوع جنسيت _ با توجه به نظريات گسترده در مورد آن _ نمي پردازند و تنها جنسيت به عنوان یک فاكتور تلقي مي شود كه در آخر یا تاثيري در نتيجه دارد و يا ندارد. از ديگر مشكلات اين رشته در دانشگاه مي توان به نبود متخصص آن رشته هم در منصب استاد و هم در جلسات دفاع، نبود خلاقيت در انتخاب موضوع پژوهش، تكراري بودن ايده ها و نبود جسارت در دانشجويان (جسارتي كه آموزش و پرورش هيچگاه آن را نپرورانده است) اشاره كرد.
افسانه وارسته فرد سپس ادامه داد: شايد بهتر باشد كه در بررسی برخي مسائل و انجام برخي از پژوهش ها به جاي استفاده ي صرف از روش هاي كمي از روش هاي كيفي و يا تلفيق هر دو روش استفاده شود. به طور مثال قريب به اتفاق پژوهش ها با موضوعاتي نظير” تاثير عوامل 1 و 2 و 3 در رضايتمندي زناشويي، شغلي، موفقيت تحصيلي و …” انجام مي شوند كه تنها از روش كمي استفاده مي كنند. اين مسئله نشان از نبود خلاقيت در روش تحقيق و محقق مسائل واقعي زنان نبودن دارد که ضعف بسيار بزرگي براي دانشگاهيان و دانشجويان رشته هايي نظير مطالعات زنان و جامعه شناسي محسوب می شود.
یکی از کارشناسان وزارت بهداشت: وزارت بهداشت از پژوهش ها در حوزه زنان استقبال مي کند
در ادامه دكتر شهلا اعزازي از بحث سخنرانان میزگرد جمع بندي كوتاهي ارائه کرد و با اشاره به حضور جمع متنوعي از زنان در سالن از همه حضار، همراهان گروه و به خصوص از فعالان NGO ها ، دكتر شیرین احمدي نيا، دكتر افسانه نجم آبادي و خانم فخرالسادات محتشمي پور و… تشكر كرد و از حاضران خواست نظرات و یا پرسش های خود را مطرح کنند. اولین پرسش با دعوت شهلا اعزازی مطرح شد: زنان و مرداني كه با دغدغه ي زنان وارد اين رشته شده اند، با توجه به محدوديت ها و آراي ديكته شده از بالا، آيا در پيوند پژوهش با عمل و اجرا (در مقابل تئوري) توانسته اند موفق باشند و دستاوردي ارائه كنند؟ در پاسخ دكتر افسانه وارسته فر با اظهار تاسف از كم كاري و حتي بر چيده شدن دفاتر زنان در وزارتخانه ها، مهمترين عامل ضعف پيوند پژوهش و كار اجرايي را در نبود و عدم همكاري اين نهاد ها دانست.
فریده ماشيني نيز در پاسخ به این پرسش، این مسئله را مطرح کرد باید به دستاوردهای پژوهش ها و تحقیقات انجام شده نگاه کرد و به آینده بیشتر امیدوار بود. وی تاکید کرد که در شرايط موجود و با وجود بضاعت اندک نهادهاي زنان، باز هم ما شاهد دستاوردهايي هستيم. البته براي تاثيرگذاري بیشتر اين پژوهش ها بر مسائل واقعي زنان از مهمترين كارهايي كه بايد انجام داد بالا بردن حساسيت زنان جامعه نسبت به مسائل شان و تبديل نيازهاي خام به مطالبات جمعياست تا بتوان خواست زنان را بر قانون گذاران و مديران تحميل كرد.
يكي از حاضران كه كارشناس بهداشت و در كارگروه بهداشت رواني و اعتياد وزارت بهداشت به فعاليت مشغول است در این مورد گفت: پژوهش ها مادامي كه توليد آمار و اطلاعات جديد مي كنند می توانند کاربردی باشند.. وی در ادامه افزود: در وزارت بهداشت نه تنها از پژوهش ها در حوزه ي زنان استقبال مي شود بلكه اساسا اين وزارت خانه به اين گونه پژوهش ها نياز دارد. او سپس بر قابليت و ظرفيت اجرايي بودن پژوهش هاي انجام گرفته تاكيد كرد.
فخرالسادات محتشمی پور: زمانی بود که مدیران فعالیت و پژوهش در حوزه زنان را عبث می دانستند
در انتهای این نشست فخرالسادات محتشمي پور به بيان تجربه شخصي خود در مورد مشكلات و موانع موجود بر سر راه پژوهش در حوزه ي زنان پرداخت و با يادآوري زماني كه اين رشته و پژوهش بسيار نوپا بود و از طرف سياست مداران فعاليت عبثي دانسته مي شد، خاطر نشان كرد: در كنفرانسي كه مدام گفته مي شد حتي يك نفر مقاله اي براي شركت در كنفرانس ارسال نخواهد كرد، ما دويست مقاله دريافت كرديم كه بيشتر از يك چهارم آنها كاملا مناسب محورهاي كنفرانس تشخيص داده شدند. در نتيجه بايد به فراخوان هايي از اين دست توجه بيشتري داشت چرا كه افرادي از رشته هاي متفاوت اما با دغدغه هاي مشترك در كنفرانس ها و سمينارها شركت خواهند كرد.
به رغم همه مشکلات، فعالیت زنان همچنان پرتوان و مستدام است
دكتر اعزازي در انتهای جلسه مجددا بر فعاليت پرتوان و مستدام زنان تاکید کرد و با بيان اينكه بسيار بر سر راه زنان ايجاد محدوديت و مشكلات مي شود، ياد آور شد كه: اين جريان پژوهش با محوريت زنان اگرچه با احداث رشته ي مطالعات زنان ظاهري رسمي يافت و با وجود اينكه حتي ديگر به طور مثال دانشگاه علامه دانشجويي براي اين رشته نمي گيرد، جرياني نيست كه بتوان آن را متوقف كرد.
