عرصه سوم: ۱۲ ژوئن برابر با ۲۲ خردادماه روز جهانی مبارزه با کار کودکان نام دارد. فعالان حقوق کودک در ایران نیز روز گذشته با برگزاری نمایشگاه‌ها، گردهمایی‌ها و برپایی جلساتی این روز را در بی‌تفاوتی مسئولان گرامی داشتند.
بر اساس تعریف سازمان جهانی کار (ILO)، کارِ کودک «کاری است که کودکان به علت سن پایین‌شان نباید انجام دهند یا حتی با وجود سن کافی، آن کار خطرناک بوده یا برای آن‌ها مناسب نیست.»
در گفتمان حقوق کودک، کار کودک «هرگونه فعالیت اقتصادی است که به‌واسطه آن کودک مورد آسیب جسمی، روحی و روانی قرار گیرد و از آموزش بازبماند».
در ایران اما کودک کار «به آن دسته از کودکانی اطلاق می‌شود که به دلیل نابسامانی‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و … از آموزش، بهداشت، تغذیه، امنیت، بازی و دیگر حقوق خود محروم مانده و ناگزیر به کار در کارگاه‌ها، خیابانها، منازل، مزارع، بندرها، کورهپز خانهها و … هستند.»
در حال حاضر هزاران کودک دست‌فروش، بارکش، زباله گرد، کارگر، فروشنده دوره‌گرد و غیره به‌عنوان «کودک کار» در ایران مشغول کار هستند. کودکانی که ساماندهی به آنان در سال‌های اخیر با فراز و نشیب‌های مختلفی روبرو بوده است.
به رسمیت شناختن روز مبارزه باکار کودکان
گفتنی است هرچند در ایران آمار کودکان کار هرساله رو به افزایش است اما به نظر می‌رسد منع کار کودکان چندان برای دولت‌مردان اهمیت نداشته تا آن را در تقویم کشور به رسمیت بشناسند.
امسال اما فعالان حقوق کودک درخواستی برای ثبت این روز تنظیم و امضا کرده و در حاشیه نمایشگاه عکس و نقاشی «صلح با کودکی» به شهیندخت ملاوردی، معاون زنان و امور خانواده ریاست جمهوری، تحویل داده شد. به گزارش ایلنا، شهیندخت ملاوردی با استقبال از این درخواست وعده داده است که موضوع گنجانده شدن لغو کار کودک در تقویم رسمی کشور را در جلسه هیئت دولت و سایر مراجع مرتبط با کودکان، مطرح خواهد کرد. به اعتقاد شهیندخت ملاوردی «روز مبارزه باکار کودک» یادآور آن است که هیچ کودکی نباید مجبور به کار کردن باشد و کودکان برای ساختن آینده‌ای بهتر ، باید به تحصیل، آموزش، شادی و نشاط بپردازند.
در بخشی از درخواست فعالان حقوق کودک آمده است «نیاز داریم تا این روز را با صدای بلند یادآوری کنیم، نیاز داریم تا این مناسبت را بیاوریم پیش چشممان، تا یاد بگیریم و یادمان بماند که متفاوت نباشیم در مقابل کودکان کار، در مقابل کودکانی که کودکی نمی‌کنند و بزرگ می‌شوند، شاید اولین قدم این باشد که این روز وارد تقویم شود، تا هرسال که ورق می‌خورد و می‌رسد به این روز واژه‌ی کار کودک و مبارزه را ببینیم، تا شاید یک روز در سال حتی تلنگری باشد به همه‌ی ما برای توجه به این کودکان و کودکی ازدست‌رفته‌شان. »
کودکانی دور از مدرسه
یکی از مهم‌ترین آسیب‌هایی که کودکان کار با آن روبرو می‌شوند بازماندن از تحصیل است. در همین رابطه محمد مهدی زاده معاون آموزشی سازمان نهضت سوادآموزی، خبر داده است که دست‌کم «۱۴۳ هزار کودک محروم از ثبت‌نام در مدارس» شناسایی شده‌اند، به آمارهای متفاوت و میلیونی دربارهٔ شمار دانش آموزان محروم از تحصیل اشاره کرده و نوشته است: «۲۷ درصد کودکانی ایرانی، خارج از چرخه تحصیل قرار دارند».
محمد مهدی زاده با اعلام اینکه آمار واقعی دربارهٔ کودکان خارج از چرخه تحصیل در ایران وجود ندارد، گفته است: «تخمین می‌زنیم حدود چهار میلیون کودک خارج از چرخه تحصیل داشته باشیم. البته دو سال تحصیلی گذشته ۱۴۳ هزار کودک در کشور در هیچ مدرسه‌ای ثبت‌نام نکرده‌اند.»
این در حالی است که گزارش سازمان بین‌المللی کار درباره کار کودکان حاکی از آن است که در سال ۲۰۰۴، حدود ۱۲۶میلیون کودک درگیر کارهای پرخطری بوده‌اند که ایمنی، سلامت و رشد آنان را به خطر می‌اندازد. آسیب‌پذیرترین اقشار از جمله دختران، کودکان یتیم، اقوام و گروه‌های اقلیت و کودکان خیابانی اکثریت جمعیت خارج از مدرسه را تشکیل می‌دهند که مورد بهره‌کشی قرار می‌گیرند.
اما گزارش جدید سازمان ملل نشان می‌دهد سالانه ۲۵۰میلیون کودک ۵ تا ۱۴ ساله در جهان از کودکی محروم می‌شوند؛ طبق این آمار ۱۲۰میلیون نفر از آن‌ها وارد بازار کارشده و مشغول به کار تمام‌وقت هستند. ۶۱ درصد این کودکان در آسیا، ۳۲ درصد در آفریقا و ۷ درصد در آمریکای لاتین زندگی می‌کنند. قاچاق انسان از راه‌های عمده واردکردن این کودکان به بازار است و به‌جز کارگری برده‌وار، روسپی‌گری و فروش اعضای بدن کودکان، از دیگر سرنوشت‌های کودکان قاچاق است.
مشکلات اقتصادی خانواده، محروميت و كار از سوی آسیب‌شناسان حوزه اجتماعی به‌عنوان سه دلیل اصلي بازماندن کودكان از تحصيل در ایران شناخته‌شده‌اند . در این میان جليل جعفري بنه، ریيس فراكسيون رفاه و تأمین اجتماعی مجلس شورای اسلامی معتقد است تعداد «زيادی از كودكان کار يا بد سرپرست هستند يا بی‌سرپرست و به دليل مشكلات اقتصادی كار می‌كنند. بعضی از اين خانواده‌ها نيازمند نيستند. فقط كودكان خود را به اين باندها می‌سپارند». جعفری بنه تأکید می‌کند: «در جوامع غیر اسلامی مشاهده اين مسائل حساسيت زيادي ندارد، اما در جامعه ما كه هم منابع زيادي دارد و هم اسلامي است ديدن اين بچه‌هاي كمتر از ۱۰ تا ۱۲ سال كه در خيابان‌ها كار مي‌كنند بسیار آزاردهنده است.»
در رابطه با تقسیم جنسیتی کودکان کار در ایران، سمانه نوربخش، مددکار فعال در حوزه کودکان کار در گفتگو با ایرنا گفته است «تفاوت جنسیتی در کودکان کار بندرت دیده می‌شود و به‌طور تقریب تعداد کودکان کار به لحاظ جنسیتی مساوی است و این در حالی است که بیشتر کودکان کار شناسنامه ندارند زیرا بخشی از آن‌ها از خانوارهای افغانستانی هستند که فاقد شناسنامه می‌باشند و تعداد دیگری هم از پدر و مادرهای ایرانی هستند که ازدواج آن‌ها در دفاتر رسمی ثبت‌نشده است.
او همچنین توضیح داد «در برخی از مواقع هم، پدر زندان است و مادر برای فرزند تازه به دنیا آمده‌اش شناسنامه‌ای نگرفته.»
جای خالی بسته‌های حمایتی
در مورد کودکان کار فارغ از بحث بازماندن از تحصیل، مسائل دیگری نیز قابل‌توجه است. گفته می‌شود نرخ ابتلای کودکان کار و خیابان به ایدز ۴۵ برابر جامعه است. این کودکان بدون اینکه روند جامعه‌پذیری را به‌طور طبیعی طی کنند، وارد عرصه جامعه می‌شوند، سن کم و قوای جسمانی ضعیف کار در محیط‌هایی چون خیابان و کارخانه‌ها و کارگاه‌ها را برای این کودکان سخت و آن‌ها را در معرض آسیب‌های زیادی قرار می‌دهد. یکی از مخاطراتی که همواره این کودکان با آن روبرو هستند، تجاوز و سوءاستفاده‌های جنسی است. از سوی دیگر برخلاف تصور عموم مبنی بر اینکه کودکان کار و خیابان معمولا بی‌سرپرست هستند، باید گفت بیش از نیمی از این کودکان دارای خانواده هستند و به دلیل فقر، اعتیاد یا زندانی بودن والدین مجبور به کار و کسب درآمد هستند. مشکلات و نابسامانی‌های این کودکان در سال‌های گذشته به تصویب آیین‌نامه‌ای از سوی دولت در سال ۸۴ منجر شد.
آیین‌نامه ساماندهی کودکان کار و خیابان نخستین بار در دولت نهم مطرح و به تصویب رسید. قرار بر این بود که شورای ساماندهی کودکان کار و خیابان با همکاری دستگاه‌ها‌ی مسئول درزمینهٔ جمع‌آوری و ساماندهی این کودکان، اقدامات مثبت و مهمی انجام شود. اما به مدت هشت سال هیچ اتفاق مثبتی رخ نداده و تنها دو جلسه در سال نخست پس از تصویب این آیین‌نامه برگزار شد و در فاصله سال‌های ۸۴ تا ۹۳ حتی جلسه‌ای برگزار نشد. اما از آذرماه سال ۹۲ و به دستور علی ربیعی، وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی، شورای ساماندهی کودکان کار و خیابان دوباره فعالیت خود را آغاز کرد. سرانجام از فروردین‌ماه سال ۹۳ و با تشکیل جلسه‌ای متشکل از نمایندگان شهرداری، نیروی انتظامی، وزارت بهداشت، آموزش‌وپرورش، بهزیستی، کمیته امداد، دادگستری، امور بین‌الملل وزارت کار، این شورا آغاز به کارکرد.
یکی از اقدامات مثبتی که نتیجه شروع به کار دوباره شورای ساماندهی کودکان کار و خیابان است، اقدام برای راه‌اندازی بانک اطلاعات کودکان کار و خیابان است. مدیر مدیرکل دفتر پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی ابتدای اردیبهشت ۹۴ خبر داد و گفت «به‌زودی بانک اطلاعات کودکان کار و خیابانی با همکاری موسسه اینترنتی و IT رونمایی خواهد شد که البته جمع‌آوری این اطلاعات کار بسیار دشواری است زیرا بسیاری از این افراد مجهول الهویه و فاقد مدارک شناسایی هستند».
هر چند این‌گونه فعالیت‌های شورای ساماندهی کودکان کار و خیابان امیدوارانه است اما هنوز از سوی این شورا برنامه مدون و مؤثری در جهت ساماندهی کودکان کار و خیابان ارائه نشده است. این در حالی است که با افزایش مشکلات اقتصادی در کشور و عدم توانایی خانواده‌ها در تأمین مخارج فرزندان، کار کودکان به پدیده‌ای رو به گسترش تبدیل‌شده است و این معضل نیازمند برنامه‌ریزی و اقداماتی جدی‌تر از سوی دولت است.
