متن این مقاله برگرفته از مباحث سازمان بین المللی شفافیت است.
همان طور که پیش‌تر گفتیم روند تشکیل طرح بودجه که منجر به ایجاد بودجه نهایی دولت می‌گردد به طور کلی شامل چهار مرحله است:
- تنظیم بودجه
- تصویب بودجه
- اجرای بودجه
- نظارت بر بودجه
به عنوان یک سازمان جامعه مدنی این امکان وجود دارد که در جریان پروسه تشکیل بودجه قرار گرفت. در این پروسه افراد و سازمان‌ها می‌توانند با مقامات دولتی تماس بگیرند و آنها را متقاعد سازند تا مسئاله یا مسائل خاصی را در اولویت قرار دهند. پس از تصویب بودجه می‌توان با رسانه‌ها تماس گرفت تا آنها سطح آگاهی عمومی را در مورد جوانب خاص بودجه پیشنهادی افزایش دهند.
مراحل اجرایی و ارزیابی بودجه برای سازمان‌های جامعه مدنی بسیار مهم است. این مراحل شامل نحوه توزیع بودجه و نظارت بر چگونگی مصرف بودجه است. در این مراحل وجود شفافیت، پاسخگویی و مدیریت مؤثر اهمیت زیادی دارد. در غیر اینصورت احتمال به هدر دادن و سوء استفاده از منابع مالی وجود خواهد داشت.
سازمان‌های جامعه مدنی نقش بسیار مهمی را در روند بودجه ایفا می‌کنند. سازمان بین المللی شفافیت سه راه موثر برای سازمان‌های جامعه مدنی در این فرایند را این گونه معرفی می‌کند:
آگاهی از طرح بودجه: ارائه درک بهتر از طرح بودجه دولتی برای سیاست گذاران، سازمان های جامعه مدنی، شهروندان و سایر سهامداران.
شفافیت بودجه: تمرکز بر بررسی دقیق، انتشار و قابلیت دسترسی به اطلاعات در مورد بودجه.
مشارکت در فرایند بودجه (نظارت): افزایش مشارکت مدنی و قانونی و نظارت بر سیاست های بودجه.
ابزارهای جامعه مدنی برای نظارت بر بودجه
معرفی این ابزارها برگرفته از منابع اطلاعات CIVICUS است که توسط کارمِن مالِنا تدوین شده است. متن زیر با اندکی تغییر بازنویسی و به شیوه متفاوت ارائه گردیده است. اما که یادآور می‌شویم تمامی اعتبار و حقوق مالکیت فکری متعلق به نویسنده اصلی است.
پیگیری هزینه‌های عمومی:
برای ایجاد شفافیت در فرآیند بودجه، مهم است بررسی کنید که منابع چگونه به مصرف رسیدند و آیا این منابع با توجه به برنامه های بودجه اولیه و برنامه های سیاسی مصرف شده اند یا خیر.
پیگیری چگونگی صرف هزینه‌ها می تواند دشوار باشد. برخی از اسناد نیاز به تحلیل کارشناسانه دارد. برخی اسناد و سیاست‌های مربوط به بودجه قابل دسترسی برای عموم نیست. گاهی اوقات فرآیند بودجه به همان اندازه که انتظار می‌رود ساده نیست.
جدول زیر مبتنی بر ابزارهای ایجاد شده توسط کارمِن مالِنا در Civicus است. در این جدول پیشنهاداتی را در مورد آنچه که سازمان‌های جامعه مدنی می‌توانند برای پیگیری صرف هزینه‌های عمومی انجام دهند، ارائه می‌کند.
۱- باید برنامه و هدف‌تان را در مورد پیگیری بودجه مشخص کنید.
هدف شما از پیگیری صرف بودجه چیست؟ آیا می‌خواهید به موضوعاتی چون فساد، سوء مدیریت و ناکارآمدی بپردازید و یا اینکه چگونگی صرف هزینه‌ها را بررسی کنید؟ قبل از اینکه شروع به تحقیق و بررسی کنید این موضوعات را در نظر بگیرید.
محدوده فعالیت‌ها در پروژه شما چیست؟ این فعالیت‌ها مرتبط با اهداف و منابع موجود برای شماست. اگر این اولین پروژه شماست در این صورت دامنه فعالیت‌های‌تان را تا حد امکان کم کنید. این کار به اندازه کافی بزرگ خواهد بود. هنگام تصمیم گیری در مورد اهداف و حوزه فعالیت‌های تان برای پیگیری بودجه از تخصص سازمان جامعه مدنی‌تان استفاده کنید.
۲- شناسایی شرکا و سهامداران کلیدی
مشارکت همیشه مفید است. از طریق مشارکت با سایر افراد و همکاری با آنها می‌توانید کارها را آسانتر انجام دهید. شما می‌توانید با روزنامه نگاران، سایر سازمان‌های جامعه مدنی، نهادهای پژوهشی، کارشناسان و حتی به عنوان مثال با مقامات دولتی فعالیت کنید. حتی ممکن است بانک‌داران و حساب‌داران بازنشسته به طور داوطلبانه مایل به انجام کار با شما باشند. شما می‌توانید برای انجام فعالیت‌های‌تان به دانشگاه مراجعه کنید و یا به کمک اینترنت مردم را بسیج کنید. این امر می‌تواند برای شما مفید واقع شود که شما با نمایندگان معتبر (محلی) دولتی و قانونگذاران یکجا فعالیت کنید. آنها ممکن است بتوانند برای شما اطلاعات مفید و تخصصی ارائه کنند و ممکن است به اسناد مهم دسترسی داشته باشند. مخاطبان شما چه کسانی هستند؟ آیا آنها شهروندان، گروه مذهبی یا اقلیت خاص، سیاستگذاران عمومی و یا اینکه سایر مخاطبان هستند؟ مهم است که ابتدا آنها را شناسایی کنید تا بتوانید آنها را در این روند دخیل کنید.
۳- برنامه پژوهشی‌تان را طرح نمایید.
– ابتدا تصمیم بگیرید که چگونه داده‌ها را جمع آوری خواهید کرد.
– هدف تحقیق‌تان را به خاطر بسپارید. این مورد به شما کمک می‌کند تا نوع داده‌هایی که می‌خواهید در تحقیق استفاده کنید را از پیش بدانید.
۴- جمع آوری، تجزیه و تحلیل داده ها
– پیگیری صرف هزینه‌ها: معمولا شامل دو مرحله می‌شود: ترسیم جریانات نقدی، ارزیابی دلایل مبتنی بر ضعف در اقدامات یا بی کفایتی در هر مرحله کار.
– استفاده از منابع متعدد اطلاعاتی می تواند تحقیق شما را تقویت بخشد.
۵- انتشار عمومی یافته‌ها و پژوهش‌ها
– نتایج بدست آمده را با شهروندان و مقامات دولتی برای حمایت از تغییرات به اشتراک بگذارید و در مورد آن به بحث و گفتگو بپردازید. مهم اینجاست تا اطمینان حاصل کنیم که این یافته‌ها دقیق، صادقانه و انتقاد برانگیز باشند.
– رسانه‌های اجتماعی نقش کلیدی در پیگیری هزینه‌ها دارند. استفاده از رسانه‌های اجتماعی از ابتدای کار و همکاری با یکدیگر سبب می‌شود تا اطمینان حاصل کنیم که یافته‌های کلیدی به طور وسیع در یک قالبی که به آسانی برای عموم قابل فهم باشد، منتشر گردد.
– یافته‌های شما چه پیامدهایی در بر دارد؟ با معرفی بازیگران اصلی، مهمترین یافته‌ها و راه‌های ممکن برای رفع نواقص بودجه را ارائه نمایید.
۶- حالا چه باید کرد؟
در وضعیت ایده آل مشکلی را که شما مطرح می کنید در بین رسانه‌ها و مردم دست به دست می‌شود. این امر سبب می‌گردد تا مقامات برای رفع مشکل و بهبود روند صرف هزینه‌ها اقدامات لازم را انجام دهند. علاوه بر این، تحقیقات شما ممکن است توجه سایر سازمان‌های جامعه مدنی را نیز به منظور تمرکز به پیگیری هزینه‌ها برانگیزد. در نهایت روند پیگیری هزینه‌ها حتی ممکن است علنی گردد.